Mạch ba góc

Tên khác

Tên thường gọi: Còn có tên tam giác mạch, lúa mạch đen, kiều mạch, sèo (Lào Cai), ô mạch, điềm kiều, dưỡng tử, tĩnh tràng thảo, lộc đề thảo, lưu chú thảo

Tên tiếng Trung: 荞麦

Tên khoa học: Fagopyrum esculentum moench.

Họ khoa học: Thuộc họ rau răm Polygonaceae.

Cây lúa mạch ba góc

(Mô tả, hình ảnh cây lúa mạch ba góc, phân bố, thu hái, chế biến, thành phần hóa học, tác dụng dược lý...)

Mô tả

Cây mạch ba góc là một cây thuốc quý, dạng cây thảo, có nhiều cành, cao từ 0.4-1.7m, trung bình 0.7m, thân hình trụ, màu xanh hay đỏ. Lá nguyên đơn, mọc cách, mép nguyên, có bẹ chìa, lá phía dưới hình tim, đầu hơi nhọn, có cuống, lá phía trên giống hình mũi tên, không có cuống, gân lá hình chân vịt. Hoa mọc thành chùm ở ngọn và nách lá. Hoa lưỡng tính chỉ có một vòng bao hoa, màu trắng, đỏ hoặc trắng hồng. Bao hoa có 5 bản tồn tại trên quả, nhị 8, nhuỵ có 3 vòi rời nhau. Bâug thượng có tuyến mật ở xung quanh. Quả khô có 3 góc gồm 2 lần vỏ, lớp vỏ ngoài đen xám khi già, lớp vỏ hạt trong mọng, màu trắng vàng, bao hoa tồn tại. Hạt có nội nhũ bột lớn, phôi thẳng, hình lá xếp nếp.

Mùa hoa từ tháng 6 đến tháng 10, mùa quả từ tháng 6 đến tháng 11, ở một số khu vực mùa hoa quả có thể muộn hơn

Phân bố

Mạch ba góc có thể phân bổ ở độ cao lên tới 2200m. Cây được trồng ở Trung Quốc, Nhật Bản và nhiều nước châu Âu từ thế kỷ 15. Ở Việt Nam, mạch ba góc được trồng ở vùng núi cao phía bắc. Cây sinh trưởng tốt ở vùng khí hậu ẩm và mát với nhiệt độ 15-22 độ C, sức chịu lạnh yếu.

Mạch ba góc được thuần hóa lần đầu từ vùng Đông Nam Á lục địa (khu vực phía tây tỉnh Vân Nam, Trung Quốc) khoảng 6.000 năm trước công nguyên, từ đó lan ra Trung Á và Tây Tạng sau đó đến Trung Đông và châu Âu

Cây được trồng ở nhiều tỉnh miền bắc nước ta, mạch ba góc được trồng lấy hạt có bột ăn thay lúa ngô cho người và cho gia súc, tuy nhiên ăn mạch 3 góc không sẽ gây mệt, nên thường trộn thêm với ngô và gạo.

Thu hái

Mạch 3 góc ở tỉnh biên giới có thể trồng vào 2 vụ: vụ xuân hạ trồng vào tháng 1-2, đến tháng 4-5 thu hoạch; vụ thu đông trồng vào 8-9, đến tháng 11-12 thu hoạch, trung bình từ khi trồng đến khi thu hoạch là 2-3 tháng

Bộ phận dùng:

Hạt - Semen Fagopyri Esculenti; thường gọi là Kiều mạch.

Thành phần hóa học

Các bộ phận đều chứa một loại glucosid là rutosid, đặc biệt là ở lá (1,78%), ở hoa (0,71%) và ở thân (0,09%); Hạt có chất độc; Rễ chứa oxymethyl anthraquinon. Bột quả chứa protein (10-11%), đường khử 2%, tinh bột 65%.

Tỷ lệ trong lá cao nhất, ví dụ như trong lá và hoa có tỷ lệ rutin cao nhất là 6,37% thì riêng trong lá tỷ lệ 7,92% còn trong hoa là 4,15%, tỷ lệ rutin trong thân thấp nhất 0,4%

Trong quá trình phát triển của cây tỷ lệ rutin cũng thay đổi: người ta nhận thấy tỷ lệ rutin cao nhất vào khi hoa mới nở (ước 26 ngày sau khi gieo hạt). tuy nhiên có cây cho hiệu suất cao nhất khi hái thời kỳ 40-54 ngày sau khi gieo hạt, lượng rutin tăng tới 3,5-4 lần so với hiệu suất nói trên

Thời gian và nhiệt độ phơi sấy nguyên liệu cũng rất ảnh hưởng. phơi nhanh (40-60 phút) ở nhiệt độ 90-1050 rutin bị hao hụt ít nhất 38%, nhiệt độ thấp nhưng sấy kéo dài hoặc trên 1050mà rút ngắn thời gian thì hiệu suất hụt từ 70-100%

Hiệu suất trung bình tính từ 2-6%

Tác dụng dược lý

Chất rutosid thường được dùng đề phòng các tai nạn về mạch máu như vữa xơ động mạch, tăng huyết áp (viêm võng mạc, ban xuất huyết) trong trường hợp viêm da do tia Rơnghen, trong sự rối loạn của tuần hoàn tĩnh mạch.

Rutosid có tác dụng giống vitamin P, làm tăng độ chịu đựng và giảm độ thấm của mao mạch và có tác dụng lợi tiểu.

Vị thuốc mạch ba góc

(Tính vị, quy kinh, công dụng, liều dùng)

Tính vị

Vị chát, hơi the, tính bình; có tác dụng thanh nhiệt giải độc, lợi thấp, tiêu thũng.

Quy kinh

Kinh tỳ, vị, đại tràng

Công dụng: 

Mạch Ba Góc Bột dùng ăn, nấu cháo, làm bánh, và là nguồn thức ăn chống đói quan trọng đối với đồng bào miền núi.

Quả và lá dùng làm thức ăn chăn nuôi gia súc.

Nhân dân một số nơi dùng lá nấu canh ăn để tiêu và làm cho sáng mắt, thính tai. Hạt cũng được dùng ở Trung quốc như hạt Bông chua hay Kim kiều mạch (Fagopyrum cymosum). Bột hạt được dùng như chất làm mềm và tan sưng.

Ta có thể dùng toàn cây nhưng chủ yếu là lá và hoa của mạch ba góc để làm nguyên liệu chiết rutin.

Chủ trị:

Chữa viêm ruột cấp tính, tràng vị tích trệ, tiết tả, lỵ tật, tràng nhạc, bỏng, mụn nhọt, lở loét ngoài da.

- Giảm mỡ máu, giảm mỡ gan: dùng cho những người bị gan nhiễm mỡ, mỡ trong máu cao, hạ cholesterol,

- Làm chậm quá trình vữa xơ động mạch: dùng cho những người bị các bệnh về tim mạch, cao huyết áp...

Liều dùng

Dùng dưới dạng sắc uống hoặc dùng để nấu cháo

Dùng ngoài liều không cố định

Tác dụng chữa bệnh của vị thuốc kiều mạch

Đầy bụng, ỉa chảy, mụn nhọt, nhiễm trùng, phụ nữ ra khí hư, ra mồ hôi trộm…do dạ dày, ruột nhiệt, chữa tả lị:

Dùng kiều mạch lượng vừa đủ, sao vàng xay thành bột mỗi lần 10 – 15g, ngày uống 2 lần chiêu với nước sôi còn ấm.

Chữa suy nhược cơ thể, ra mồ hôi trộm:

Dùng bột kiều mạch 500g, cho đường đỏ (đường mía) sau đó cho nước vừa đủ nhào trộn làm thành bánh, rồi nướng chín ăn liên tục trong mấy ngày liền.

Chữa huyết áp cao, xuất huyết đáy mắt, ban xuất huyết:

Dùng lá kiều mạch tươi 100g, ngó sen 4 cái, sắc uống trong ngày (nhờ thân và lá kiều mạch có tác dụng cầm máu).

Dùng thay sữa rửa mặt:

Lấy bột kiều mạch vừa đủ cho chút nước để trộn đều sền sệt như cháo, rồi bôi chất bột sền sệt thoa đều lên da mặt và mát xa chừng vài phút và rửa mặt. Chỉ hai tháng sau da mặt không còn bong tróc, ngược lại trở lên nhẵn nhụi và mượt như nhung. Nếu trên cánh mũi xuất hiện mụn đầu đen, cho thêm một ít bột baking soda để “tiễu trừ” chúng.

Bổ dưỡng, thanh nhiệt giải độc

Dùng món “mực nhồi kiều mạch”: Mực ống: 0,2kg; hạt kiều mạch 0,05 kg; nấm rơm 0,05 kg; hành tây 0,05 kg. Gia vị: Muối, đường, tiêu và phô mai.

Mực sơ chế, rửa sạch, tẩm ướp gia vị. Lưu ý khi sơ chế nên ướp với gừng và một chút rượu để khử mùi tanh và nên để nguyên con. Hành tây, nấm rơm sơ chế, sau đó thái hạt lựu. Trộn cùng với hạt kiều mạch đã được hấp chín, để nguội và cho gia vị vừa ăn.

Nhồi tất cả hỗn hợp trên vào con mực; đem hấp trong khoảng 5 phút. Sau đó, chao mực vừa hấp vào chảo dầu nóng, để nguội và bày ra đĩa để ăn.

Chữa khí hư ở phụ nữ

Cách 1: Dùng mạch ba góc, sao vàng, tán thành bột mịn, ngày uống 3 lần, mỗi lần 8-12g có thể làm thành viên cho dễ sử dụng (Kinh nghiệm dân gian Trung Quốc)

Cách 2: Dùng bột mạch ba góc, hòa với lòng trắng trứng gà, hấp chín ăn (Kinh nghiệm dân gian Việt Nam)

Tham khảo

Kiêng dùng:

Kiều mạch tính lương, người tỳ vị hư hàn không nên ăn; người hay bị dị ứng, người thế chất suy yếu, người mắc chứng ung thư phải cẩn thận khi ăn. Kiều mạch nghiền nhuyễn rồi ăn sẽ động hàn khí, phát bệnh kinh niên.

Kiều mạch không nên ăn chung với thịt heo, phèn chua

So với gạo tẻ và bột mì, hàm lượng protein của kiều mạch cao hơn nhiều, lysin và arginin càng cao hơn. Kiều mạch chứa nhiều protein và những chất khác gây dị ứng, do đó có thể dẫn phát hoặc làm nặng phản ứng dị ứng. Trong kiều mạch có chứa sắc tố huỳnh quang màu đỏ, sau khi ăn có thể dẫn đến chứng dị ứng ánh sáng, viêm niêm mạc mắt, viêm phế quản, đau cổ họng, rát mũi tai, kích thích đường ruột và đường niệu.

Phối hợp:

Người đường ruột và dạ dày bị ứ trệ, tiêu hóa kém, vị tràng trướng khí thì kết hợp kiều mạch với củ cải ăn là tốt; người đổ mồ hôi vàng thì kết hợp kiều mạch với bánh nướng đường đỏ.

Thaythuoccuaban.com Tổng hợp

*************************

DANH MỤC CÁC VỊ THUỐC